9. มหาอสฺสปุรสุตฺตวณฺณนา

[415] เอวํ เม สุตนฺติ มหาอสฺสปุรสุตฺตํฯ ตตฺถ องฺเคสูติ องฺคา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีสทฺเทน ‘‘องฺคา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ องฺเคสุ ชนปเทฯ อสฺสปุรํ นาม องฺคานํ นิคโมติ อสฺสปุรนฺติ นครนาเมน ลทฺธโวหาโร องฺคานํ ชนปทสฺส เอโก นิคโม, ตํ โคจรคามํ กตฺวา วิหรตีติ อตฺโถฯ ภควา เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘สมณา สมณาติ โว, ภิกฺขเว, ชโน สญฺชานาตี’’ติอาทิวจนมโวจฯ

กสฺมา ปน เอวํ อโวจาติฯ ตสฺมิํ กิร นิคเม มนุสฺสา สทฺธา ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา, ตทหุปพฺพชิตสามเณรมฺปิ วสฺสสติกตฺเถรสทิสํ กตฺวา ปสํสนฺติ; ปุพฺพณฺหสมยํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ทิสฺวา พีชนงฺคลาทีนิ คเหตฺวา เขตฺตํ คจฺฉนฺตาปิ, ผรสุอาทีนิ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสนฺตาปิ ตานิ อุปกรณานิ นิกฺขิปิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิสีทนฏฺฐานํ อาสนสาลํ วา มณฺฑปํ วา รุกฺขมูลํ วา สมฺมชฺชิตฺวา อาสนานิ ปญฺญเปตฺวา อรชปานียํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกาทีนิ ทตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ ภิกฺขุสงฺฆํ อุยฺโยเชตฺวา ตโต ตานิ อุปกรณานิ อาทาย เขตฺตํ วา อรญฺญํ วา คนฺตฺวา อตฺตโน กมฺมานิ กโรนฺติ, กมฺมนฺตฏฺฐาเนปิ เนสํ อญฺญา กถา นาม นตฺถิฯ จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา จตฺตาโร ผลฏฺฐาติ อฏฺฐ ปุคฺคลา อริยสงฺโฆ นาม; เต ‘‘เอวรูเปน สีเลน, เอวรูเปน อาจาเรน, เอวรูปาย ปฏิปตฺติยา สมนฺนาคตา ลชฺชิโน เปสลา อุฬารคุณา’’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว วณฺณํ กเถนฺติฯ กมฺมนฺตฏฺฐานโต อาคนฺตฺวา ภุตฺตสายมาสา ฆรทฺวาเร นิสินฺนาปิ, สยนิฆรํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนาปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว วณฺณํ กเถนฺติฯ ภควา เตสํ มนุสฺสานํ นิปจฺจการํ ทิสฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ ปิณฺฑปาตาปจายเน นิโยเชตฺวา เอตทโวจฯ

เย ธมฺมา สมณกรณา จ พฺราหฺมณกรณา จาติ เย ธมฺมา สมาทาย ปริปูริตา สมิตปาปสมณญฺจ พาหิตปาปพฺราหฺมณญฺจ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สมณสฺส สมณิยานิ สมณกรณียานิ ฯ กตมานิ ตีณิ? อธิสีลสิกฺขาสมาทานํ, อธิจิตฺตสิกฺขาสมาทานํ , อธิปญฺญาสิกฺขาสมาทาน’’นฺติ (อ. นิ. 3.82) เอตฺถ ปน สมเณน กตฺตพฺพธมฺมา วุตฺตาฯ เตปิ จ สมณกรณา โหนฺติเยวฯ อิธ ปน หิโรตฺตปฺปาทิวเสน เทสนา วิตฺถาริตาฯ เอวํ โน อยํ อมฺหากนฺติ เอตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํฯ เอวํ อยํ อมฺหากนฺติ อตฺโถฯ มหปฺผลา มหานิสํสาติ อุภยมฺปิ อตฺถโต เอกเมวฯ อวญฺฌาติ อโมฆาฯ สผลาติ อยํ ตสฺเสว อตฺโถฯ ยสฺสา หิ ผลํ นตฺถิ, สา วญฺฌา นาม โหติฯ สอุทฺรยาติ สวฑฺฒิ, อิทํ สผลตาย เววจนํฯ เอวญฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพนฺติ, ภิกฺขเว, เอวํ ตุมฺเหหิ สิกฺขิตพฺพํฯ อิติ ภควา อิมินา เอตฺตเกน ฐาเนน หิโรตฺตปฺปาทีนํ ธมฺมานํ วณฺณํ กเถสิฯ กสฺมา? วจนปถปจฺฉินฺทนตฺถํฯ สเจ หิ โกจิ อจิรปพฺพชิโต พาลภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย – ‘‘ภควา หิโรตฺตปฺปาทิธมฺเม สมาทาย วตฺตถาติ วทติ, โก นุ โข เตสํ สมาทาย วตฺตเน อานิสํโส’’ติ? ตสฺส วจนปถปจฺฉินฺทนตฺถํฯ อยญฺจ อานิสํโส, อิเม หิ ธมฺมา สมาทาย ปริปูริตา สมิตปาปสมณํ นาม พาหิตปาปพฺราหฺมณํ นาม กโรนฺติ, จตุปจฺจยลาภํ อุปฺปาเทนฺติ, ปจฺจยทายกานํ มหปฺผลตํ สมฺปาเทนฺติ, ปพฺพชฺชํ อวญฺฌํ สผลํ สอุทฺรยํ กโรนฺตีติ วณฺณํ อภาสิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปน วณฺณกถา สติปฏฺฐาเน (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.373; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.373) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

[416] หิโรตฺตปฺเปนาติ ‘‘ยํ หิรียติ หิรียิตพฺเพน, โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพนา’’ติ (ธ. ส. 1331) เอวํ วิตฺถาริตาย หิริยา เจว โอตฺตปฺเปน จฯ อปิเจตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี, พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํฯ อตฺตาธิปเตยฺยา หิรี, โลกาธิปเตยฺยํ โอตฺตปฺปํฯ ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํ, วิตฺถารกถา ปเนตฺถ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาฯ อปิจ อิเม ทฺเว ธมฺมา โลกํ ปาลนโต โลกปาลธมฺมา นามาติ กถิตาฯ ยถาห – ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺติฯ กตเม ทฺเว? หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ ฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ทฺเว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺติฯ

อิเม จ โข, ภิกฺขเว, ทฺเว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ น ปาเลยฺยุํ, นยิธ ปญฺญาเยถ, ‘มาตา’ติ วา, ‘มาตุจฺฉา’ติ วา, ‘มาตุลานี’ติ วา, ‘อาจริยภริยา’ติ วา, ‘ครูนํ ทารา’ติ วา, สมฺเภทํ โลโก อคมิสฺส, ยถา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา โสณสิงฺคาลา’’ติ (อ. นิ. 2.9)ฯ อิเมเยว ชาตเก ‘‘เทวธมฺมา’’ติ กถิตาฯ ยถาห –

‘‘หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนา , สุกฺกธมฺมสมาหิตา;

สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, เทวธมฺมาติ วุจฺจเร’’ติฯ (ชา. 1.1.6);

มหาจุนฺทตฺเถรสฺส ปน กิเลสสลฺเลขนปฏิปทาติ กตฺวา ทสฺสิตาฯ ยถาห – ‘‘ปเร อหิริกา ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ หิริมนา ภวิสฺสามาติ สลฺเลโข กรณีโยฯ ปเร อโนตฺตาปี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ โอตฺตาปี ภวิสฺสามาติ สลฺเลโข กรณีโย’’ติ (ม. นิ. 1.83)ฯ อิเมว มหากสฺสปตฺเถรสฺส โอวาทูปสมฺปทาติ กตฺวา ทสฺสิตาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ตสฺมา ติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ, ติพฺพํ เม หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสติ เถเรสุ นเวสุ มชฺฌิเมสูติฯ เอวญฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.154)ฯ อิธ ปเนเต สมณธมฺมา นามาติ ทสฺสิตาฯ

ยสฺมา ปน เอตฺตาวตา สามญฺญตฺโถ มตฺถกํ ปตฺโต นาม โหติ, ตสฺมา อปเรปิ สมณกรณธมฺเม ทสฺเสตุํ สิยา โข ปน, ภิกฺขเว, ตุมฺหากนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สามญฺญตฺโถติ สํยุตฺตเก ตาว, ‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, สามญฺญํ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิ, อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามญฺญํฯ กตโม จ, ภิกฺขเว, สามญฺญตฺโถ? โย, ภิกฺขเว, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามญฺญตฺโถ’’ติ (สํ. นิ. 5.36) มคฺโค ‘‘สามญฺญ’’นฺติ, ผลนิพฺพานานิ ‘‘สามญฺญตฺโถ’’ติ วุตฺตานิฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน มคฺคมฺปิ ผลมฺปิ เอกโต กตฺวา สามญฺญตฺโถ กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ อาโรจยามีติ กเถมิฯ ปฏิเวทยามีติ ชานาเปมิฯ

[417] ปริสุทฺโธ โน กายสมาจาโรติ เอตฺถ กายสมาจาโร ปริสุทฺโธ อปริสุทฺโธติ ทุวิโธฯ โย หิ ภิกฺขุ ปาณํ หนติ อทินฺนํ อาทิยติ, กาเมสุ มิจฺฉา จรติ, ตสฺส กายสมาจาโร อปริสุทฺโธ นาม, อยํ ปน กมฺมปถวเสเนว วาริโตฯ

โย ปน ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา ปรํ โปเถติ วิเหเฐติ, ตสฺส กายสมาจาโร อปริสุทฺโธ นาม, อยมฺปิ สิกฺขาปทพทฺเธเนว ปฏิกฺขิตฺโตฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อุภยมฺเปตํ อกเถตฺวา ปรมสลฺเลโข นาม กถิโตฯ โย หิ ภิกฺขุ ปานียฆเฏ วา ปานียํ ปิวนฺตานํ, ปตฺเต วา ภตฺตํ ภุญฺชนฺตานํ กากานํ นิวารณวเสน หตฺถํ วา ทณฺฑํ วา เลฑฺฑุํ วา อุคฺคิรติ, ตสฺส กายสมาจาโร อปริสุทฺโธฯ วิปรีโต ปริสุทฺโธ นามฯ อุตฺตาโนติ อุคฺคโต ปากโฏฯ วิวโฏติ อนาวโฏ อสญฺฉนฺโนฯ อุภเยนาปิ ปริสุทฺธตํเยว ทีเปติฯ น จ ฉิทฺทวาติ สทา เอกสทิโส อนฺตรนฺตเร ฉิทฺทรหิโตฯ สํวุโตติ กิเลสานํ ทฺวาร ปิทหเนน ปิทหิโต, น วชฺชปฏิจฺฉาทนตฺถายฯ

[418] วจีสมาจาเรปิ โย ภิกฺขุ มุสา วทติ, ปิสุณํ กเถติ, ผรุสํ ภาสติ, สมฺผํ ปลปติ, ตสฺส วจีสมาจาโร อปริสุทฺโธ นามฯ อยํ ปน กมฺมปถวเสน วาริโตฯ โย ปน คหปติกาติ วา ทาสาติ วา เปสฺสาติ วา อาทีหิ ขุํเสนฺโต วทติ, ตสฺส วจีสมาจาโร อปริสุทฺโธ นามฯ อยํ ปน สิกฺขาปทพทฺเธเนว ปฏิกฺขิตฺโตฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อุภยมฺเปตํ อกเถตฺวา ปรมสลฺเลโข นาม กถิโตฯ โย หิ ภิกฺขุ ทหเรน วา สามเณเรน วา, ‘‘กจฺจิ, ภนฺเต, อมฺหากํ อุปชฺฌายํ ปสฺสถา’’ติ วุตฺเต, สมฺพหุลา, อาวุโส, ภิกฺขุภิกฺขุนิโย เอกสฺมิํ ปเทเส วิจทิํสุ, อุปชฺฌาโย เต วิกฺกายิกสากภณฺฑิกํ อุกฺขิปิตฺวา คโต ภวิสฺสตี’’ติอาทินา นเยน หสาธิปฺปาโยปิ เอวรูปํ กถํ กเถติ, ตสฺส วจีสมาจาโร อปริสุทฺโธฯ วิปรีโต ปริสุทฺโธ นามฯ

[419] มโนสมาจาเร โย ภิกฺขุ อภิชฺฌาลุ พฺยาปนฺนจิตฺโต มิจฺฉาทิฏฺฐิโก โหติ, ตสฺส มโนสมาจาโร อปริสุทฺโธ นามฯ อยํ ปน กมฺมปถวเสเนว วาริโตฯ โย ปน อุปนิกฺขิตฺตํ ชาตรูปรชตํ สาทิยติ, ตสฺส มโนสมาจาโร อปริสุทฺโธ นามฯ อยมฺปิ สิกฺขาปทพทฺเธเนว ปฏิกฺขิตฺโตฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อุภยมฺเปตํ อกเถตฺวา ปรมสลฺเลโข นาม กถิโตฯ

โย ปน ภิกฺขุ กามวิตกฺกํ วา พฺยาปาทวิตกฺกํ วา วิหิํสาวิตกฺกํ วา วิตกฺเกติ, ตสฺส มโนสมาจาโร อปริสุทฺโธฯ วิปรีโต ปริสุทฺโธ นามฯ

[420] อาชีวสฺมิํ โย ภิกฺขุ อาชีวเหตุ เวชฺชกมฺมํ ปหิณคมนํ คณฺฑผาลนํ กโรติ, อรุมกฺขนํ เทติ, เตลํ ปจตีติ เอกวีสติอเนสนาวเสน ชีวิกํ กปฺเปติฯ โย วา ปน วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชติ, ตสฺส อาชีโว อปริสุทฺโธ นามฯ อยํ ปน สิกฺขาปทพทฺเธเนว ปฏิกฺขิตฺโตฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อุภยมฺเปตํ อกเถตฺวา ปรมสลฺเลโข นาม กถิโตฯ โย หิ ภิกฺขุ สปฺปินวนีตเตลมธุผาณิตาทีนิ ลภิตฺวา, ‘‘สฺเว วา ปุนทิวเส วา ภวิสฺสตี’’ติ สนฺนิธิการกํ ปริภุญฺชติ, โย วา ปน นิมฺพงฺกุราทีนิ ทิสฺวา สามเณเร วทติ – ‘‘อํงฺกุเร ขาทถา’’ติ, สามเณรา เถโร ขาทิตุกาโมติ กปฺปิยํ กตฺวา เทนฺติ, ทหเร ปน สามเณเร วา ปานียํ ปิวถ, อาวุโสติ วทติ, เต เถโร ปานียํ ปิวิตุกาโมติ ปานียสงฺขํ โธวิตฺวา เทนฺติ, ตมฺปิ ปริภุญฺชนฺตสฺส อาชีโว อปริสุทฺโธ นาม โหติฯ วิปรีโต ปริสุทฺโธ นามฯ

[422] มตฺตญฺญูติ ปริเยสนปฏิคฺคหณปริโภเคสุ มตฺตญฺญู, ยุตฺตญฺญู, ปมาณญฺญูฯ

[423] ชาคริยมนุยุตฺตาติ รตฺตินฺทิวํ ฉ โกฏฺฐาเส กตฺวา เอกสฺมิํ โกฏฺฐาเส นิทฺทาย โอกาสํ ทตฺวา ปญฺจ โกฏฺฐาเส ชาคริยมฺหิ ยุตฺตา ปยุตฺตาฯ สีหเสยฺยนฺติ เอตฺถ กามโภคิเสยฺยา, เปตเสยฺยา, สีหเสยฺยา, ตถาคตเสยฺยาติ จตสฺโส เสยฺยาฯ ตตฺถ ‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, กามโภคี สตฺตา วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.246) อยํ กามโภคิเสยฺยา, เตสุ หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิฯ

‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, เปตา อุตฺตานา เสนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.246) อยํ เปตเสยฺยา, เปตา หิ อปฺปมํสโลหิตตฺตา อฏฺฐิสงฺฆาตชฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ, อุตฺตานาว เสนฺติฯ

‘‘เยภุยฺเยน , ภิกฺขเว, สีโห มิคราชา นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ อนุปกฺขิปิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน เสตี’’ติ (อ. นิ. 4.246) อยํ สีหเสยฺยาฯ เตชุสฺสทตฺตา หิ สีโห มิคราชา ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมิํ ฐเปตฺวา นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทปจฺฉิมปาทนงฺคุฏฺฐานํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ทฺวินฺนํ ปุริมปาทานํ มตฺถเก สีสํ ฐเปตฺวา สยติ ฯ ทิวสมฺปิ สยิตฺวา ปพุชฺฌมาโน น อุตฺราสนฺโต ปพุชฺฌติฯ สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทานํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขติฯ สเจ กิญฺจิ ฐานํ วิชหิตฺวา ฐิตํ โหติ, ‘‘นยิทํ ตุยฺหํ ชาติยา, น สูรภาวสฺส จ อนุรูป’’นฺติ อนตฺตมโน หุตฺวา ตตฺเถว สยติ, น โคจราย ปกฺกมติฯ อวิชหิตฺวา ฐิเต ปน ‘‘ตุยฺหํ ชาติยา สูรภาวสฺส จ อนุรูปมิท’’นฺติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อุฏฺฐาย สีหวิชมฺภิตํ วิชมฺภิตฺวา เกสรภารํ วิธุนิตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติฯ จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ปน ตถาคตเสยฺยาติ วุจฺจติฯ ตาสุ อิธ สีหเสยฺยา อาคตาฯ อยญฺหิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา นามฯ ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํฯ อจฺจาธายาติ อติอาธาย อีสกํ อติกฺกมฺม ฐเปตฺวา, โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก, ชาณุนา วา ชาณุมฺหิ สงฺฆฏฺฏิยมาเน อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, เสยฺยา อผาสุกา โหติฯ ยถา ปน น สงฺฆฏฺเฏติ, เอวํ อติกฺกมฺม ฐปิเต เวทนา นุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, เสยฺยา ผาสุกา โหติ, ตสฺมา เอวมาหฯ

[425] อภิชฺฌํ โลเกติอาทิ จูฬหตฺถิปเท วิตฺถาริตํฯ

[426] ยา ปนายํ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเวติ อุปมา วุตฺตาฯ ตตฺถ อิณํ อาทายาติ วฑฺฒิยา ธนํ คเหตฺวาฯ พฺยนฺตี กเรยฺยาติ วิคตนฺตานิ กเรยฺยฯ ยถา เตสํ กากณิกมตฺโตปิ ปริยนฺโต นาม นาวสิสฺสติ, เอวํ กเรยฺย, สพฺพโส ปฏินิยฺยาเตยฺยาติ อตฺโถฯ ตโตนิทานนฺติ อาณณฺยนิทานํฯ โส หิ อณโณมฺหีติ อาวชฺชนฺโต พลวปาโมชฺชํ ลภติ, พลวโสมนสฺสมธิคจฺฉติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺส’’นฺติฯ

วิสภาคเวทนุปฺปตฺติยา กกเจเนว จตุอิริยาปถํ ฉินฺทนฺโต อาพาธตีติ อาพาโธ, สฺวาสฺส อตฺถีติ อาพาธิโกฯ

ตํสมุฏฺฐาเนน ทุกฺเขน ทุกฺขิโตฯ อธิมตฺตคิลาโนติ พาฬฺหคิลาโนฯ นจฺฉาเทยฺยาติ อธิมตฺตพฺยาธิปเรตตาย น รุจฺเจยฺยฯ พลมตฺตาติ พลเมว, พลญฺจสฺส กาเย น ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ ตโตนิทานนฺติ อาโรคฺยนิทานํ, ตสฺส หิ อโรโคมฺหีติ อาวชฺชยโต ตทุภยํ โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺส’’นฺติฯ น จสฺส กิญฺจิ โภคานํ วโยติ กากณิกมตฺตมฺปิ โภคานํ วโย น ภเวยฺยฯ ตโตนิทานนฺติ พนฺธนาโมกฺขนิทานํ, เสสํ วุตฺตนเยเนว สพฺพปเทสุ โยเชตพฺพํฯ อนตฺตาธีโนติ น อตฺตนิ อธีโน, อตฺตโน รุจิยา กิญฺจิ กาตุํ น ลภติฯ ปราธีโนติ ปเรสุ อธีโน, ปรสฺเสว รุจิยา ปวตฺตติฯ น เยน กามํ คโมติ เยน ทิสาภาเคนสฺส กาโม โหติฯ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ คมนาย, เตน คนฺตุํ น ลภติฯ ทาสพฺยาติ ทาสภาวาฯ ภุชิสฺโสติ อตฺตโน สนฺตโก ฯ ตโตนิทานนฺติ ภุชิสฺสนิทานํฯ กนฺตารทฺธานมคฺคนฺติ กนฺตารํ อทฺธานมคฺคํ, นิรุทกํ ทีฆมคฺคนฺติ อตฺโถฯ ตโตนิทานนฺติ เขมนฺตภูมินิทานํฯ

อิเม ปญฺจ นีวรเณ อปฺปหีเนติ เอตฺถ ภควา อปฺปหีนํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ อิณสทิสํ, เสสานิ โรคาทิสทิสานิ กตฺวา ทสฺเสติฯ ตตฺรายํ สทิสตา – โย หิ ปเรสํ อิณํ คเหตฺวา วินาเสติฯ โส เตหิ อิณํ เทหีติ วุจฺจมาโนปิ ผรุสํ วุจฺจมาโนปิ พชฺฌมาโนปิ ปหริยมาโนปิ กิญฺจิ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกติ, สพฺพํ ติติกฺขติ, ติติกฺขการณญฺหิสฺส ตํ อิณํ โหติฯ เอวเมวํ โย ยมฺหิ กามจฺฉนฺเทน รชฺชติ, ตณฺหาคเณน ตํ วตฺถุํ คณฺหาติ, โส เตน ผรุสํ วุจฺจมาโนปิ พชฺฌมาโนปิ ปหริยมาโนปิ สพฺพํ ติติกฺขติฯ ติติกฺขการณญฺหิสฺส โส กามจฺฉนฺโท โหติ ฆรสามิเกหิ วธียมานานํ อิตฺถีนํ วิยาติฯ เอวํ อิณํ วิย กามจฺฉนฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ

ยถา ปน ปิตฺตโรคาตุโร มธุสกฺกราทีสุปิ ทินฺเนสุ ปิตฺตโรคาตุรตาย เตสํ รสํ น วินฺทติ, ติตฺตกํ ติตฺตกนฺติ อุคฺคิรติเยวฯ เอวเมวํ พฺยาปนฺนจิตฺโต หิตกาเมหิ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อปฺปมตฺตกมฺปิ โอวทียมาโน โอวาทํ น คณฺหาติ, ‘‘อติ วิย เม ตุมฺเห อุปทฺทเวถา’’ติอาทีนิ วตฺวา วิพฺภมติฯ

ปิตฺตโรคาตุรตาย โส ปุริโส มธุสกฺกราทิรสํ วิย, โกธาตุรตาย ฌานสุขาทิเภทํ สาสนรสํ น วินฺทตีติฯ เอวํ โรโค วิย พฺยาปาโท ทฏฺฐพฺโพฯ

ยถา ปน นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคาเร พทฺโธ ปุริโส นกฺขตฺตสฺส เนว อาทิํ, น มชฺฌํ, น ปริโยสานํ ปสฺสติฯ โส ทุติยทิวเส มุตฺโต, ‘‘อโห หิยฺโย นกฺขตฺตํ มนาปํ, อโห นจฺจํ, อโห คีต’’นฺติอาทีนิ สุตฺวาปิ ปฏิวจนํ น เทติฯ กิํ การณา? นกฺขตฺตสฺส อนนุภูตตฺตาฯ เอวเมวํ ถินมิทฺธาภิภูโต ภิกฺขุ วิจิตฺตนเยปิ ธมฺมสฺสวเน ปวตฺตมาเน เนว ตสฺส อาทิํ, น มชฺฌํ, น ปริโยสานํ ชานาติฯ โส อุฏฺฐิเต ธมฺมสฺสวเน, ‘‘อโห ธมฺมสฺสวนํ, อโห การณํ, อโห อุปมา’’ติ ธมฺมสฺสวนสฺส วณฺณํ ภณมานานํ สุตฺวาปิ ปฏิวจนํ น เทติฯ กิํ การณา? ถินมิทฺธวเสน ธมฺมกถาย อนนุภูตตฺตาติฯ เอวํ พนฺธนาคารํ วิย ถินมิทฺธํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยถา ปน นกฺขตฺตํ กีฬนฺโตปิ ทาโส, ‘‘อิทํ นาม อจฺจายิกํ กรณียํ อตฺถิ, สีฆํ, ตตฺถ คจฺฉ, โน เจ คจฺฉสิ, หตฺถปาทํ วา เต ฉินฺทามิ กณฺณนาสํ วา’’ติ วุตฺโต สีฆํ คจฺฉติเยว, นกฺขตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ อนุภวิตุํ น ลภติฯ กสฺมา? ปราธีนตายฯ เอวเมวํ วินเย อปฺปกตญฺญุนา วิเวกตฺถาย อรญฺญํ ปวิฏฺเฐนาปิ กิสฺมิญฺจิเทว อนฺตมโส กปฺปิยมํเสปิ อกปฺปิยมํสสญฺญาย อุปฺปนฺนาย วิเวกํ ปหาย สีลวิโสธนตฺถํ วินยธรสฺส สนฺติเก คนฺตพฺพํ โหติฯ วิเวกสุขํ อนุภวิตุํ น ลภติฯ กสฺมา? อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาภิภูตตายาติ, เอวํ ทาสพฺยํ วิย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ทฏฺฏพฺพํฯ

ยถา ปน กนฺตารทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน ปุริโส โจเรหิ มนุสฺสานํ วิลุตฺโตกาสํ ปหโตกาสญฺจ ทิสฺวา ทณฺฑกสทฺเทนปิ สกุณสทฺเทนปิ โจรา อาคตาติ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิโต โหติ, คจฺฉติปิ, ติฏฺฐติปิ, นิวตฺตติปิ, คตฏฺฐานโต อาคตฏฺฐานเมว พหุตรํ โหติฯ โส กิจฺเฉน กสิเรน เขมนฺตภูมิํ ปาปุณาติ วา, น วา ปาปุณาติฯ เอวเมวํ ยสฺส อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วิจิกิจฺฉา อุปฺปนฺนา โหติฯ โส ‘‘พุทฺโธ นุ โข, น นุ โข พุทฺโธ’’ติอาทินา นเยน วิจิกิจฺฉนฺโต อธิมุจฺจิตฺวา สทฺธาย คณฺหิตุํ น สกฺโกติฯ

อสกฺโกนฺโต มคฺคํ วา ผลํ วา น ปาปุณาตีติ ยถา กนฺตารทฺธานมคฺเค ‘‘โจรา อตฺถิ นตฺถี’’ติ ปุนปฺปุนํ อาสปฺปนปริสปฺปนํ อปริโยคาหนํ ฉมฺภิตตฺต จิตฺตสฺส อุปฺปาเทนฺโต เขมนฺตปตฺติยา อนฺตรายํ กโรติ, เอวํ วิจิกิจฺฉาปิ ‘‘พุทฺโธ นุ โข น พุทฺโธ’’ติอาทินา นเยน ปุนปฺปุนํ อาสปฺปนปริสปฺปนํ อปริโยคาหนํ ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทยมานา อริยภูมิปฺปตฺติยา อนฺตรายํ กโรตีติ กนฺตารทฺธานมคฺโค วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

อิทานิ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อาณณฺยนฺติ เอตฺถ ภควา ปหีนกามจฺฉนฺทนีวรณํ อาณณฺยสทิสํ, เสสานิ อาโรคฺยาทิสทิสานิ กตฺวา ทสฺเสติฯ ตตฺรายํ สทิสตา – ยถา หิ ปุริโส อิณํ อาทาย กมฺมนฺเต ปโยเชตฺวา สมิทฺธกมฺมนฺโต, ‘‘อิทํ อิณํ นาม ปลิโพธมูล’’นฺติ จินฺเตตฺวา สวฑฺฒิกํ อิณํ นิยฺยาเตตฺวา ปณฺณํ ผาลาเปยฺยฯ อถสฺส ตโต ปฏฺฐาย เนว โกจิ ทูตํ เปเสติ, น ปณฺณํ, โส อิณสามิเก ทิสฺวาปิ สเจ อิจฺฉติ, อาสนา อุฏฺฐหติ, โน เจ, น อุฏฺฐหติฯ กสฺมา? เตหิ สทฺธิํ นิลฺเลปตาย อลคฺคตายฯ เอวเมว ภิกฺขุ, ‘‘อยํ กามจฺฉนฺโท นาม ปลิโพธมูล’’นฺติ สติปฏฺฐาเน วุตฺตนเยเนว ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปชหติฯ ตสฺเสวํ ปหีนกามจฺฉนฺทสฺส ยถา อิณมุตฺตสฺส ปุริสสฺส อิณสามิเก ทิสฺวา เนว ภยํ น ฉมฺภิตตฺตํ โหติฯ เอวเมว ปรวตฺถุมฺหิ เนว สงฺโค น พนฺโธ โหติฯ ทิพฺพานิปิ รูปานิ ปสฺสโต กิเลโส น สมุทาจรติฯ ตสฺมา ภควา อาณณฺยมิว กามจฺฉนฺทปฺปหานมาหฯ

ยถา ปน โส ปิตฺตโรคาตุโร ปุริโส เภสชฺชกิริยาย ตํ โรคํ วูปสเมตฺวา ตโต ปฏฺฐาย มธุสกฺกราทีนํ รสํ วินฺทติฯ เอวเมวํ ภิกฺขุ, ‘‘อยํ พฺยาปาโท นาม อนตฺถการโก’’ติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา พฺยาปาทนีวรณํ ปชหติฯ โส เอวํ ปหีนพฺยาปาโท ยถา ปิตฺตโรควิมุตฺโต ปุริโส มธุสกฺกราทีนิ มธุรานิ สมฺปิยายมาโน ปฏิเสวติฯ เอวเมวํ อาจารปณฺณตฺติอาทีนิ สิกฺขาปิยมาโน สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สมฺปิยายมาโน สิกฺขติฯ ตสฺมา ภควา อาโรคฺยมิว พฺยาปาทปฺปหานมาหฯ

ยถา โส นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคารํ ปเวสิโต ปุริโส อปรสฺมิํ นกฺขตฺตทิวเส, ‘‘ปุพฺเพปิ อหํ ปมาทโทเสน พทฺโธ ตํ นกฺขตฺตํ นานุภวามิ, อิทานิ อปฺปมตฺโต ภวิสฺสามี’’ติ ยถาสฺส ปจฺจตฺถิกา โอกาสํ น ลภนฺติฯ เอวํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา นกฺขตฺตํ อนุภวิตฺวา – ‘‘อโห นกฺขตฺตํ อโห นกฺขตฺต’’นฺติ อุทานํ อุทาเนสิฯ เอวเมว ภิกฺขุ, ‘‘อิทํ ถินมิทฺธํ นาม มหาอนตฺถกร’’นฺติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา ถินมิทฺธนีวรณํ ปชหติฯ โส เอวํ ปหีนถินมิทฺโธ ยถา พนฺธนา มุตฺโต ปุริโส สตฺตาหมฺปิ นกฺขตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ อนุภวติฯ เอวเมวํ ภิกฺขุ ธมฺมนกฺขตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ อนุภวนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ ตสฺมา ภควา พนฺธนา โมกฺขมิว ถินมิทฺธปฺปหานมาหฯ

ยถา ปน ทาโส กญฺจิเทว มิตฺตํ อุปนิสฺสาย สามิกานํ ธนํ ทตฺวา อตฺตานํ ภุชิสฺสํ กตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ยํ อิจฺฉติ, ตํ กเรยฺยฯ เอวเมว ภิกฺขุ, ‘‘อิทํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ นาม มหาอนตฺถกร’’นฺติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปชหติฯ โส เอวํ ปหีนุทฺธจฺจกุกฺกุจฺโจ ยถา ภุชิสฺโส ปุริโส ยํ อิจฺฉติ, ตํ กโรติฯ น ตํ โกจิ พลกฺกาเรน ตโต นิวตฺเตติฯ เอวเมวํ ภิกฺขุ ยถาสุขํ เนกฺขมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชติ, น นํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ พลกฺกาเรน ตโต นิวตฺเตติฯ ตสฺมา ภควา ภุชิสฺสํ วิย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหานมาหฯ

ยถา พลวา ปุริโส หตฺถสารํ คเหตฺวา สชฺชาวุโธ สปริวาโร กนฺตารํ ปฏิปชฺเชยฺยฯ ตํ โจรา ทูรโตว ทิสฺวา ปลาเยยฺยุํฯ โส โสตฺถินา ตํ กนฺตารํ นิตฺถริตฺวา เขมนฺตํ ปตฺโต หฏฺฐตุฏฺโฐ อสฺสฯ เอวเมวํ ภิกฺขุ, ‘‘อยํ วิจิกิจฺฉา นาม อนตฺถการิกา’’ติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา วิจิกิจฺฉํ ปชหติฯ โส เอวํ ปหีนวิจิกิจฺโฉ ยถา พลวา สชฺชาวุโธ สปริวาโร ปุริโส นิพฺภโย โจเร ติณํ วิย อคเณตฺวา โสตฺถินา นิกฺขมิตฺวา เขมนฺตภูมิํ ปาปุณาติฯ เอวเมวํ ทุจฺจริตกนฺตารํ นิตฺถริตฺวา ปรมเขมนฺตภูมิํ อมตํ นิพฺพานํ ปาปุณาติฯ ตสฺมา ภควา เขมนฺตภูมิํ วิย วิจิกิจฺฉาปหานมาหฯ

[427] อิมเมว กายนฺติ อิมํ กรชกายํฯ อภิสนฺเทตีติ เตเมติ สฺเนเหติ, สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติสุขํ กโรติฯ ปริสนฺเทตีติ สมนฺตโต สนฺเทติฯ ปริปูเรตีติ วายุนา ภสฺตํ วิย ปูเรติฯ

ปริปฺผรตีติ สมนฺตโต ผุสติ ฯ สพฺพาวโต กายสฺสาติ อสฺส ภิกฺขุโน สพฺพโกฏฺฐาสวโต กายสฺสฯ กิญฺจิ อุปาทินฺนกสนฺตติปวตฺติฏฺฐาเน ฉวิมํสโลหิตานุคตํ อณุมตฺตมฺปิ ฐานํ ปฐมชฺฌานสุเขน อผุฏฺฐํ นาม น โหติฯ ทกฺโขติ เฉโก ปฏิพโล นฺหานียจุณฺณานิ กาตุญฺเจว โยเชตุญฺจ สนฺเนตุญฺจฯ กํสถาเลติ เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเนฯ มตฺติกภาชนํ ปน ถิรํ น โหติ, สนฺเนนฺตสฺส ภิชฺชติ, ตสฺมา ตํ น ทสฺเสติฯ ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกนฺติ สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวาฯ สนฺเนยฺยาติ วามหตฺเถน กํสถาลํ คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน ปมาณยุตฺตํ อุทกํ สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวา ปริมทฺทนฺโต ปิณฺฑํ กเรยฺยฯ สฺเนหานุคตาติ อุทกสิเนเหน อนุคตาฯ สฺเนหปเรตาติ อุทกสิเนเหน ปริคตาฯ สนฺตรพาหิราติ สทฺธิํ อนฺโตปเทเสน เจว พหิปเทเสน จ, สพฺพตฺถกเมว อุทกสิเนเหน ผุฏาติ อตฺโถฯ น จ ปคฺฆริณีติ น พินฺทุ พินฺทุ อุทกํ ปคฺฆรติ, สกฺกา โหติ หตฺเถนปิ ทฺวีหิปิ ตีหิปิ องฺคุลีหิ คเหตุํ โอวฏฺฏิกมฺปิ กาตุนฺติ อตฺโถฯ

[428] ทุติยชฺฌานสุขอุปมายํ อุพฺภิโตทโกติ อุพฺภินฺนอุทโก, น เหฏฺฐา อุพฺภิชฺชิตฺวา อุคฺคจฺฉนอุทโก, อนฺโตเยว ปน อุพฺภิชฺชนอุทโกติ อตฺโถฯ อายมุขนฺติ อาคมนมคฺโคฯ เทโวติ เมโฆฯ กาเลนกาลนฺติ กาเล กาเล, อนฺวทฺธมาสํ วา อนุทสาหํ วาติ อตฺโถฯ ธารนฺติ วุฏฺฐิํฯ นานุปฺปเวจฺเฉยฺยาติ น ปเวเสยฺย, น วสฺเสยฺยาติ อตฺโถฯ สีตา วาริธารา อุพฺภิชฺชิตฺวาติ สีตํ วาริ ตํ อุทกรหทํ ปูรยมานํ อุพฺภิชฺชิตฺวาฯ เหฏฺฐา อุคฺคจฺฉนอุทกญฺหิ อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา ภิชฺชนฺตํ อุทกํ โขเภติฯ จตูหิ ทิสาหิ ปวิสนอุทกํ ปุราณปณฺณติณกฏฺฐทณฺฑกาทีหิ อุทกํ โขเภติฯ วุฏฺฐิอุทกํ ธารานิปาตปุปฺผุฬเกหิ อุทกํ โขเภติฯ สนฺนิสินฺนเมว ปน หุตฺวา อิทฺธินิมฺมิตมิว อุปฺปชฺชมานํ อุทกํ อิมํ ปเทสํ ผรติ, อิมํ ปเทสํ น ผรตีติ นตฺถิฯ เตน อผุโฏกาโส นาม น โหตีติฯ ตตฺถ รหโท วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ทุติยชฺฌานสุขํฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[429] ตติยชฺฌานสุขอุปมายํ อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินีฯ เสสปททฺวเยสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ เสตรตฺตนีเลสุ ยํกิญฺจิ อุปฺปลํ อุปฺปลเมว, อูนกสตปตฺตํ ปุณฺฑรีกํ, สตปตฺตํ ปทุมํฯ ปตฺตนิยมํ วา วินาปิ เสตํ ปทุมํ, รตฺตํ ปุณฺฑรีกนฺติ อยเมตฺถ วินิจฺฉโยฯ อุทกานุคฺคตานีติ อุทกโต น อุคฺคตานิฯ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ อุทกตลสฺส อนฺโต นิมุคฺคานิเยว หุตฺวา โปสีนิ, วฑฺฒีนีติ อตฺโถฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[430] จตุตฺถชฺฌานสุขอุปมายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตนาติ เอตฺถ นิรุปกฺกิเลสฏฺเฐน ปริสุทฺธํฯ ปภสฺสรฏฺเฐน ปริโยทาตํ เวทิตพฺพํฯ โอทาเตน วตฺเถนาติ อิทํ อุตุผรณตฺถํ วุตฺตํฯ กิลิฏฺฐวตฺเถน หิ อุตุผรณํ น โหติ, ตงฺขณโธตปริสุทฺเธน อุตุผรณํ พลวํ โหติฯ อิมิสฺสา หิ อุปมาย วตฺถํ วิย กรชกาโยฯ อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุขํฯ ตสฺมา ยถา สุนฺหาตสฺส ปุริสสฺส ปริสุทฺธํ วตฺถํ สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสินฺนสฺส สรีรโต อุตุ สพฺพเมว วตฺถํ ผรติ, น โกจิ วตฺถสฺส อผุโฏกาโส โหติฯ เอวํ จตุตฺถชฺฌานสุเขน ภิกฺขุโน กรชกายสฺส น โกจิ โอกาโส อผุโฏ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตเมว วา วตฺถํ วิย, ตํสมุฏฺฐานรูปํ อุตุผรณํ วิยฯ ยถา หิ กตฺถจิ โอทาตวตฺเถ กายํ อปฺผุสนฺเตปิ ตํสมุฏฺฐาเนน อุตุนา สพฺพตฺถกเมว กาโย ผุฏฺโฐ โหติฯ เอวํ จตุตฺถชฺฌานสมุฏฺฐิเตน สุขุมรูเปน สพฺพตฺถกเมว ภิกฺขุโน กรชกาโย ผุโฏ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[431] ปุพฺเพนิวาสญาณอุปมายํ ตํทิวสํ กตกิริยา ปากฏา โหตีติ ตํทิวสํ คตคามตฺตยเมว คหิตํฯ ตตฺถ คามตฺตยํ คตปุริโส วิย ปุพฺเพนิวาสญาณลาภี ทฏฺฐพฺโพฯ ตโย คามา วิย ตโย ภวา ทฏฺฐพฺพาฯ ตสฺส ปุริสสฺส ตีสุ คาเมสุ ตํทิวสํ กตกิริยาย อาวิภาโว วิย ปุพฺเพนิวาสาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ตีสุ ภเวสุ กตกิริยาย อาวิภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ

[432] ทิพฺพจกฺขุอุปมายํ ทฺเว อคาราติ ทฺเว ฆราฯ สทฺวาราติ สมฺมุขทฺวาราฯ อนุจงฺกมนฺเตติ อปราปรํ สญฺจรนฺเตฯ อนุวิจรนฺเตติ อิโต จิโต จ วิจรนฺเต, อิโต ปน เคหา นิกฺขมิตฺวา เอตํ เคหํ, เอตสฺมา วา นิกฺขมิตฺวา อิมํ เคหํ ปวิสนวเสนปิ ทฏฺฐพฺพาฯ ตตฺถ ทฺเว อคารา สทฺวารา วิย จุติปฏิสนฺธิโย, จกฺขุมา ปุริโส วิย ทิพฺพจกฺขุญาณลาภี, จกฺขุมโต ปุริสสฺส ทฺวินฺนํ เคหานํ อนฺตเร ฐตฺวา ปสฺสโต ทฺเว อคาเร ปวิสนกนิกฺขมนกปุริสานํ ปากฏกาโล วิย ทิพฺพจกฺขุลาภิโน อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา โอโลเกนฺตสฺส จวนกอุปปชฺชนกสตฺตานํ ปากฏกาโลฯ กิํ ปน เต ญาณสฺส ปากฏา, ปุคฺคลสฺสาติ? ญาณสฺสฯ ตสฺส ปากฏตฺตา ปน ปุคฺคลสฺส ปากฏาเยวาติฯ

[433] อาสวกฺขยญาณอุปมายํ ปพฺพตสงฺเขเปติ ปพฺพตมตฺถเกฯ อนาวิโลติ นิกฺกทฺทโมฯ สิปฺปิโย จ สมฺพุกา จ สิปฺปิสมฺพุกํฯ สกฺขรา จ กถลา จ สกฺขรกถลํฯ มจฺฉานํ คุมฺพา ฆฏาติ มจฺฉคุมฺพํฯ ติฏฺฐนฺตมฺปิ จรนฺตมฺปีติ เอตฺถ สกฺขรกถลํ ติฏฺฐติเยว, อิตรานิ จรนฺติปิ ติฏฺฐนฺติปิฯ ยถา ปน อนฺตรนฺตรา ฐิตาสุปิ นิสินฺนาสุปิ วิชฺชมานาสุปิ, ‘‘เอตา คาโว จรนฺตี’’ติ จรนฺติโย อุปาทาย อิตราปิ จรนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ เอวํ ติฏฺฐนฺตเมว สกฺขรกถลํ อุปาทาย อิตรมฺปิ ทฺวยํ ติฏฺฐนฺตนฺติ วุตฺตํฯ อิตรญฺจ ทฺวยํ จรนฺตํ อุปาทาย สกฺขรกถลมฺปิ จรนฺตนฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ จกฺขุมโต ปุริสสฺส ตีเร ฐตฺวา ปสฺสโต สิปฺปิสมฺพุกาทีนํ วิภูตกาโล วิย อาสวานํ ขยาย จิตฺตํ นีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน จตุนฺนํ สจฺจานํ วิภูตกาโล ทฏฺฐพฺโพฯ

[434] อิทานิ สตฺตหากาเรหิ สลิงฺคโต สคุณโต ขีณาสวสฺส นามํ คณฺหนฺโต, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมโณ อิติปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมโณ โหตีติอาทีสุ, ภิกฺขเว, เอวํ ภิกฺขุ สมิตปาปตฺตา สมโณ โหติฯ พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ โหติฯ นฺหาตกิเลสตฺตา นฺหาตโก โหติ, โธตกิเลสตฺตาติ อตฺโถฯ จตุมคฺคญาณสงฺขาเตหิ เวเทหิ อกุสลธมฺมานํ คตตฺตา เวทคู โหติ, วิทิตตฺตาติ อตฺโถฯ เตเนว วิทิตาสฺส โหนฺตีติอาทิมาหฯ

กิเลสานํ สุตตฺตา โสตฺติโย โหติ, นิสฺสุตตฺตา อปหตตฺตาติ อตฺโถฯ กิเลสานํ อารกตฺตา อริโย โหติ, หตตฺตาติ อตฺโถฯ เตหิ อารกตฺตา อรหํ โหติ, ทูรีภูตตฺตาติ อตฺโถฯ เสสํ สพตฺถ ปากฏเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาอสฺสปุรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. จูฬอสฺสปุรสุตฺตวณฺณนา

[435] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬอสฺสปุรสุตฺตํฯ ตสฺส เทสนาการณํ ปุริมสทิสเมวฯ สมณสามีจิปฺปฏิปทาติ สมณานํ อนุจฺฉวิกา สมณานํ อนุโลมปฺปฏิปทาฯ

[436] สมณมลานนฺติอาทีสุ เอเต ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา สมเณ มลิเน กโรนฺติ มลคฺคหิเต, ตสฺมา ‘‘สมณมลา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอเตหิ สมณา ทุสฺสนฺติ, ปทุสฺสนฺติ, ตสฺมา สมณโทสาติ วุจฺจนฺติฯ เอเต อุปฺปชฺชิตฺวา สมเณ กสเฏ นิโรเช กโรนฺติ มิลาเปนฺติ, ตสฺมา สมณกสฏาติ วุจฺจนฺติฯ อาปายิกานํ ฐานานนฺติ อปาเย นิพฺพตฺตาปกานํ การณานํฯ ทุคฺคติเวทนิยานนฺติ ทุคฺคติยํ วิปากเวทนาย ปจฺจยานํฯ มตชํ นามาติ มนุสฺสา ติขิณํ อยํ อเยน สุฆํสิตฺวา ตํ อยจุณฺณํ มํเสน สทฺธิํ มทฺทิตฺวา โกญฺจสกุเณ ขาทาเปนฺติฯ เต อุจฺจารํ กาตุํ อสกฺโกนฺตา มรนฺติฯ โน เจ มรนฺติ, ปหริตฺวา มาเรนฺติฯ อถ เตสํ กุจฺฉิํ ผาเลตฺวา นํ อุทเกน โธวิตฺวา จุณฺณํ คเหตฺวา มํเสน สทฺธิํ มทฺทิตฺวา ปุน ขาทาเปนฺตีติ เอวํ สตฺต วาเร ขาทาเปตฺวา คหิเตน อยจุณฺเณน อาวุธํ กโรนฺติฯ สุสิกฺขิตา จ นํ อยการา พหุหตฺถกมฺมมูลํ ลภิตฺวา กโรนฺติฯ ตํ มตสกุณโต ชาตตฺตา ‘‘มตช’’นฺติ วุจฺจติ, อติติขิณํ โหติฯ ปีตนิสิตนฺติ อุทกปีตญฺเจว สิลาย จ สุนิฆํสิตํฯ สงฺฆาฏิยาติ โกสิยาฯ สมฺปารุตนฺติ ปริโยนทฺธํฯ สมฺปลิเวฐิตนฺติ สมนฺตโต เวฐิตํฯ